विश्वमा लोकप्रियतावादको लहर : नयाँ पुस्ताको आकर्षण कि लोकतन्त्रको चुनौती ?

काठमाडौं । विश्व राजनीतिमा पछिल्लो दशक एउटा पुनरावृत्त लहर देखिइरहेको छ, जसले परम्परागत राजनीतिक संरचना, नीति र नेतृत्वप्रतिको विश्वासलाई मूलभूत रूपमा चुनौती दिएको छ, त्यो हो लोकप्रियतावाद (Populism) को लहर।

लोकप्रियतावाद कुनै निश्चित विचारधारा होइन बरु एक राजनीतिक शैली हो, जसले ‘जनता’ र ‘अभिजात्य वर्ग’ बीचको विभाजनलाई राजनीतिक ऊर्जा बनाउँछ। यसले दाबी गर्छ कि विद्यमान राजनीतिक प्रणाली भ्रष्ट छ र साँचो प्रतिनिधित्व जनताबाट हराइसकेको छ, त्यसैले सत्ताको पुनःस्थापना ‘सिधा जनताको हातमा’ हुनुपर्छ।

संसारमा बढिरहेको आर्थिक असमानता, बेरोजगारी, प्रविधिक परिवर्तन र परम्परागत दलहरूको असफलताले लोकप्रियतावादी भावनाको उदयलाई विश्वव्यापी रूपमा उकासेको छ।

लोकप्रियतावादले संविधानवाद, कानूनको शासन, लोकतन्त्र, सामाजिक न्याय, वैयक्तिक स्वतन्त्रता, समावेशिता र सीमान्त समुदायको न्यायको हकमाथि कस्तो प्रभाव पार्दछ भन्ने विषय न्याय क्षेत्रका लागि सरोकारको विषय हो । त्यसर्थ लोकप्रियतावालाई राजनीतिक रुपमा मात्र होइन, कानूनको दृष्टिकोणबाट पनि व्याख्या-विश्लेषण गरिनुपर्दछ ।

लोकप्रियतावादको दार्शनिक आधार र प्रसारका कारण

लोकप्रियतावादको मुलभूत विचार ‘जनताको सार्वभौमिकता’ हो, तर यसको जुन तरिकाबाट अभ्यास गर्न खोजिन्छ, त्यसले प्रायः संस्थागत सन्तुलन र विधिसम्मत शासनप्रति अविश्वास झल्काउँछ । लोकप्रियतावादी नेता प्रायः आफूलाई ‘जनताको साँचो प्रतिनिधि’का रूपमा प्रस्तुत गर्न खोज्छन् र परम्परागत संस्थाहरू– जस्तै : संसद, न्यायपालिका वा मिडियालाई ‘अवरोधक शक्ति’का रूपमा चित्रण गर्छन्।

यही कारण लोकप्रियतावादी विचार तत्कालिक असन्तुष्टि र भावना आधारित राजनीतिक वातावरणमा छिटो फैलिन्छ । सामाजिक सञ्जाल, डिजिटल अभियान र मिडियाको शक्ति आज लोकप्रियतावादको सबैभन्दा प्रभावशाली उपकरण बनेको छ। ट्विटर, टिकटक वा युट्युब जस्ता माध्यमहरूले लोकप्रियतावादी भाषणलाई छोटो समयमा लाखौँ जनतासम्म पुर्‍याउने क्षमता प्रदान गरेका छन्।

विश्वका लोकप्रियतावादी अभ्यासहरू : उदाहरण र विश्लेषण

भर्खरै सम्पन्न न्यूयोर्क सिटीको मेयर निर्वाचनमा जोहरान माम्दानी विजयी भए । उनले ५० प्रतिशतभन्दा बढी मत प्राप्त गर्दै सहरका सबैभन्दा युवा, पहिलो मुस्लिम र पहिलो दक्षिण एशियाली मूलका मेयरका रुपमा आफ्नो नाम लेखए । माम्दानीको अभियानले स्पष्ट रूपमा लोकप्रियतावादी (populist) रणनीति अपनायो । सार्वजनिक यातायातमा बढ्दो भाडा नियन्त्रण, निःशुल्क बस सेवा, सहरद्वारा सञ्चालित किराना पसलजस्ता नीतिहरू अघि सारेर उनले आफूलाई ‘अभिजात वर्गविरुद्ध जनताको आवाज’ का रूपमा प्रस्तुत गरे।

माम्दानीको लोकप्रियतावादी अभियान मुख्यतः युवा र श्रमिक वर्गबीच लोकप्रिय रह्यो । तर, आलोचकहरू भन्छन् – उनको भावनात्मक र सुधारमुखी लोकप्रियतावादले सहरको प्रशासनिक सन्तुलन र संस्थागत स्थायित्वमा चुनौती सिर्जना गर्न सक्छ ।

अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्प को “Make America Great Again” अभियान लोकप्रियतावादको एक क्लासिक उदाहरण हो। उनले आर्थिक असमानता र आप्रवासनप्रतिको असन्तोषलाई प्रयोग गरी अभिजात्यविरुद्धको अभियान चलाए। अल्पकालीनरूपमा उनले आर्थिक राष्ट्रियताको भावनालाई जागृत गरे, तर त्यसको परिणामस्वरूप अमेरिकी समाजमा गहिरो विभाजन उत्पन्न भयो।

ब्राजिलमा जाइर बोल्सोनारोले भ्रष्टाचारविरुद्धको नारालाई प्रयोग गर्दै सत्ता हासिल गरे, तर उनको शासनकालमा लोकतान्त्रिक संस्था कमजोर बने र पर्यावरणीय नीतिहरू विवादास्पद बने।

हंगेरीका भिक्टर अर्बानले लोकप्रियतावादी राष्ट्रवादको नारा दिँदै प्रेस स्वतन्त्रता र न्यायिक स्वतन्त्रतामा नियन्त्रण बढाए, जसले दीर्घकालीन शासन त सुनिश्चित गर्‍यो, तर देशमा लोकतान्त्रिक गुणस्तर घटायो।

अफ्रिकी देश बुर्किना फासोका राष्ट्रपति इब्राहिम ट्राओरे पनि लोकप्रियतावादकै आधारमा सत्तामा आइपुगेका हुन् ।

त्यस्तै अर्जेन्टिनाका जाभियर मिलेली पछिल्ला वर्षहरूमा नयाँ पुस्ताको जनवादी प्रतीक बनेका छन्। टिकटक र युटुबमा भाइरल भाषणमार्फत उनले युवा मतदाताहरूमा “राज्य घटाऊ, स्वतन्त्रता बढाऊ” भन्ने उदारवादी लोकप्रियतावाद फैलाए।

भारतमा नरेन्द्र मोदी को नेतृत्वले लोकप्रियतावादी भाषणलाई ‘विकास र राष्ट्रिय गौरव’सँग जोडेर संस्थागत सीमाभित्र जनवादी आन्दोलनलाई परिष्कृत रूपमा प्रयोग गरेको छ। उनीद्वारा प्रचारित “नयाँ भारत”को अवधारणाले व्यापक जनसमर्थन जुटाएको छ।

विश्वका यी सबै उदाहरणले लोकप्रियतावादका दुई रूप देखाउँछन् – एक- प्रतिनिधित्वको पुनर्जागरण र जनताको पुनःसशक्तीकरणको माध्यम, र दुई- संस्थागत असन्तुलन र लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको क्षयको जोखिम।

लोकप्रियतावादका फाइदा र नोक्सान : सन्तुलित मूल्यांकन

लोकप्रियतावादको सबल पक्ष यसमा निहीत छ कि यसले उपेक्षित वर्गहरूको आवाजलाई संस्थागत निर्णय प्रक्रियामा ल्याउँछ। परम्परागत पार्टीहरूमा स्थान नपाएका मुद्दाहरू– जस्तै सामाजिक असमानता, युवा बेरोजगारी, राष्ट्रिय पहिचान, वा पारदर्शिताको मागलाई लोकप्रियतावादी आन्दोलनले अग्रपंक्तिमा ल्याउँछ। यसले नागरिक सहभागिता बढाउँछ, राजनीतिक संवादमा नवीनता ल्याउँछ, र कहिलेकाहीँ नीतिगत गतिशीलता पनि सिर्जना गर्छ।

तर यसको कमजोर पक्ष गम्भीर छ। जनवादी शासन प्रायः भावनात्मक प्रतिक्रिया र छोटो अवधिको लोकप्रिय निर्णयमा केन्द्रित हुन्छ। ‘सिधा जनताको निर्णय’ भन्ने नाराले संसद, प्रेस र न्यायपालिकाजस्ता संस्थागत संयन्त्रलाई अप्रासंगिक ठहर्‍याउन थाल्छ। फलस्वरूप, सत्ताको एकीकरण, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको ह्रास र ध्रुवीकरण बढ्ने सम्भावना रहन्छ।

विश्वका धेरै लोकप्रियतावादी शासनहरूले प्रारम्भमा जनताको मन जिते पनि दीर्घकालमा आर्थिक अनिश्चितता र संस्थागत क्षयीकरणका कारण लोकप्रियता गुमाएका छन्।

नेपालको सन्दर्भ : अस्थिरतासँगै नयाँ पुस्ताको उदय

नेपाल अहिले राजनीतिक अनिश्चितताको गहिरो अवस्थामा छ। संसद विघटन भइसकेको छ, अन्तरिम सरकार सञ्चालनमा छ र आगामी निर्वाचनको तयारी राजनीतिक असमञ्जस्यताका बीच अघि बढिरहेको छ। राजनीतिक अस्थिरता र परम्परागत दलहरूप्रतिको असन्तुष्ट वातावरणले नयाँ पुस्ताका नेताहरू र स्वतन्त्र समूहहरूलाई अवसर प्रदान गरेको छ। युवापुस्ताको सामाजिक सञ्जालमा सक्रियता, ठाडो आलोचना र वैकल्पिक राजनीतिक अभियानले लोकप्रियतावादको उदीयमान स्वरूप झल्काएको छ।

युवा पुस्ताले प्रणालीप्रतिको असन्तुष्टि र परिवर्तनको चाहनालाई ‘पुरानो राजनीतिक असफलता’ को विरुद्धमा प्रयोग गरिरहेका छन्। उनीहरूले ‘सिस्टम फेल भयो’, ‘अब नयाँ सोच चाहिन्छ’ जस्ता नाराले लोकप्रियतावादी भावनालाई मूर्त रूप दिइरहेका छन्। यी अभियानहरूले नागरिक अपेक्षाको प्रतिनिधित्व गरे पनि, भावनात्मक आवेग र संस्थागत क्षमताको बीचमा सन्तुलन कायम राख्न नसकिए लोकतान्त्रिक स्थायित्वमा संकट आउन सक्छ।

अन्तरिम सरकार अहिले जनताको विश्वास पुनःस्थापना गर्ने निर्णायक क्षणमा उभिएको छ। यदि यसले पारदर्शिता, सुशासन र विश्वास निर्माणमा ध्यान दियो भने, लोकप्रियतावाद सकारात्मक उर्जामा परिणत हुन सक्छ। तर यदि अस्थिरता, स्वार्थ र अविश्वासको राजनीति नै हाबी रह्यो भने, लोकप्रियतावाद आक्रोश र अस्थायित्वको प्रतीक बन्न सक्छ।

बेलायतमा संविधान छैन, कसरी चल्छ शासन ?

लोकप्रियतावाद : लोकतान्त्रिक अवसर कि प्रणालीगत चुनौती ?

लोकप्रियतावादले लोकतन्त्रलाई एक नयाँ चेतावनी र अवसर दुवै दिएको छ। यसले राजनीतिक प्रणालीमा नयाँ अनुहार, नयाँ विचार र जनताको सक्रियता ल्याएको छ। तर यसको असावधानीपूर्ण प्रयोगले संस्थागत मर्यादा र कानुनी सन्तुलनलाई खतरामा पार्छ।

नेपाल अहिले विश्वका जनवादी प्रवृत्तिहरूसँग समान प्रकारको राजनीतिक संक्रमण भोगिरहेको छ, जहाँ पुराना शक्ति संरचना र नयाँ पुस्ताबीचको द्वन्द्व तीव्र हुँदैछ।

अन्ततः प्रश्न यही रहन्छ — के नेपालले लोकप्रियतावादलाई लोकतान्त्रिक पुनर्जागरणका रूपमा प्रयोग गर्न सक्छ ? वा यो प्रवृत्ति संवैधानिक अस्थिरता र विभाजनको कारण बन्नेछ? यसको उत्तर नेपालको नेतृत्व, नागरिक समाज र सचेत युवापुस्ताको राजनीतिक परिपक्वतामा निर्भर छ। यदि जनवादी ऊर्जा सुधार, पारदर्शिता र जन–जवाफदेहितामा परिणत गरियो भने यो लोकतन्त्रको पुनर्जागरण बन्न सक्छ। तर यदि यो केवल भावनात्मक अभियानमा सीमित रह्यो भने, लोकप्रियतावादफेरि अर्को अस्थिरताको पूर्वसूचना मात्रै हुनेछ।

अदालतमा ‘लोकप्रियतावाद’ को जोखिम